Evanger verksmiðjan

Siglufirði, 1911-1919

Upp úr aldamótunum 1900 urðu kaflaskil í sögu Siglufjarðar. Á 19. öld hafði myndast lítill þéttbýliskjarni sem byggðist að miklu leyti á hákarlaútgerð. Árið 1903 hófst hins vegar mikið uppgangsskeið sem átti eftir að gjörbreyta ásýnd bæjarins. Síld veiddist í stórum förmum á miðunum norður af bænum og á skömmum tíma varð Siglufjörður meðal helstu útgerðarstaða landsins. Þetta var framfaratími í íslenskum sjávarútvegi með vélvæðingu og nýjum og afkastamiklum veiðarfærum, s.s. rekneti og hörpunót.

Fyrsta kastið voru Norðmenn í fararbroddi síldarævintýrisins á Sigló og hefur verið talað um það sem seinna landnám þeirra í bænum. Þeir höfðu verðmæta þekkingu með sér í farteskinu en stórtæk síldarvinnsla þekktist þá vart hér á landi. Árið 1905 settust þar að tveir stórhuga bræður, Gustav og Olaf Evanger, ættaðir voru frá útgerðarbænum Eggesbønes þar sem faðir þeirra rak síldarverksmiðju. Þeir tóku strax á leigu stóra jörð í Staðarhóli austan megin í firðinum, gegnt bænum sjálfum, því ekki fékkst hentugt svæði nær. Settu þeir þar á laggirnar síldarstöð og hófu útgerð og söltun.

Hugurinn stefndi hærra og ákváðu þeir 1910 að reisa stóra síldarverksmiðju í samstarfi við þýskt félag, búinni nýjasta og besta tækjakosti sem völ var á. Í kjölfarið var svo stofnað fyrirtækið Siglufjords Sildolje & Guanofabrik A.S. Bygging verksmiðjunnar gekk greiðlega og þegar hún var tekin í notkun sumarið 1911 taldist hún stærsta síldarbræðsla landsins. Nokkur reisuleg geymslu- og viðveruhús voru svo byggð í grennd við verksmiðjuna sjálfa í norskum bjálkastíl. Það má með sanni segja að stórhuga bræðurnir hafi markað tímamót því með starfrækslu verksmiðjunnar, sem strax var kennd við þá, hófst iðnvædd síldarvinnsla á Íslandi.

Evanger-verksmiðjan var þrílyft stórhýsi, byggt úr timbri, á steyptum grunni. Fyrir framan hana var steinsteypt síldarþróin og síldin flutt upp í suðurkerin á þriðju hæð með færibandi sem lá inn í kvist á þakinu. Á jarðhæð stóð 140 hestafla gufuvél og þaðan lágu belti upp hæðirnar sem knúðu færibönd, pressur og kvarnir. Öll byggingin var svo upplýst með rafmagni úr gufutúrbínu. Með átta dúkapressum var svo unnið mjöl úr íslensku síldinni sem þótti einkar hentug í slíka framleiðslu vegna stærðar sinnar. 

Á bilinu 80 til 100 manns unnu í verksmiðjunni á vertíðum. Sérfræðistörf voru upprunalega í höndum Norðmanna en með tímanum lærðu Íslendingar handtökin og öðluðust þannig dýrmæta reynslu þau átta ár sem verksmiðjan var starfrækt.

Í kringum tilkomumikla verksmiðjuna byggðist lítill þéttbýliskjarni og minntust samtímamenn í Siglufirði þess hve lífvænlegt var að líta austur yfir fjörðinn á kyrrlátum síðsumarkvöldum. Þá sást ljósahafið frá verksmiðjunni glitra í sjónum samfara því að gráhvítur gufumökkurinn úr þurrkurunum steig upp til himins og upp Skollaskál, kvosina í Staðarhólsfjalli. 

Fyrrnefnd Skollaskál átti eftir að leika stórt hlutverk í dapurlegum endalokum þessa merka ævintýris. Sögur segja að þegar Evanger-bræður voru að velja staðsetningu undir bræðsluna hafi þeir ekki hlýtt á aðvaranir eldri heimamanna sem vöruðu þá við hættunni á snjóflóði á þessum slóðum en það síðasta hafði fallið árið 1839 og valdið nokkru tjóni. Þeir reyndust vita sínu viti. Að næturlagi hinn 12. apríl 1919, í lok einkar snjóþungs vetrar, féll gríðarmikið flóð úr Staðarhólsfjalli niður Skollaskál og sópaði undan sér öllu sem á vegi þess varð. Þar á meðal Evanger-verksmiðjunni sjálfri og öðrum byggingum í kring sem að mestu leyti skoluðust út í sjó. Létust níu manns í hamförunum en aðrir níu létust í öðrum snjóflóðum sem féllu sömu nótt.

Í dag standa enn leifar af undirstöðum Evanger-verksmiðjunnar sem hvarf með þessum sviplega hætti 1919. Bræðurnir settu aftur á fót síldarstöð á reitnum en engar tilraunir voru gerðar til að endurreisa verksmiðjuna sjálfa og færðu þeir sig síðar um set til Raufarhafnar. Stuttur starfstími Evanger-verksmiðjunnar lifir þó í minningunni bæði sem táknmynd um drifkraftinn við upphaf síðustu aldar og áminning um mátt náttúruaflanna.

Heimildir:

Guðmundur Sv. Hermannsson: „Verksmiðja sópaðist á haf út“, Morgunblaðið 11. apríl 2019.

Jón Jóhannesson: „Snjóflóðin í Hvanneyrarhreppi í aprílmánuði“, Gríma. 15. árgangur, 18. tbl. Akureyri 1943.

Kristinn Halldórsson: „Siglfirzkar síldarbræðslur“, Frjáls verzlun 21. árgangur, 4. tbl. Reykjavík 1961.

Sigurjón Sæmundsson: „Annað Landnám Norðmanna á Siglufirði“, Sveitastjórnarmál 36. árgangur, 3. tbl. Reykjavík 1976.