Glasgow húsið
„Annað eins hafði aldrei sést hér á landi“
Glasgow, Reykjavík 1862-1903
Árið 1855 náðist sá merki áfangi í sögu sjálfstæðisbaráttunnar að Íslendingar fengu verslunarfrelsi, utanlandsverslun var þá ekki lengur bundin ströngum leyfum við eingöngu danska ríkisborgara. Fyrir vikið fjölgaði til muna breskum kaupahéðnum á Íslandi, fyrst um sinn einkum til að festa kaup á lifandi hrossum en síðar meir einnig lifandi sauðfé og sjávarafurðum. Einn þeirra var skoski kaupmaðurinn P.L. Henderson og verslunarfélag hans Henderson, Anderson % Co. Henderson var stórtækur í siglingum á Norður-Atlantshafi, gerði út gufuskip sem önnuðust m.a. póstsiglingar milli Danmerkur og Íslands auk hefðbundinnar verslunar. Hafði verslunarfélag þetta háar hugmyndir um að sölsa undir sig nær alla verslun á Íslandi og í því markmiði var keypt lóð fyrir bækistöðvar í Reykjavík á svonefndri Höltersbæjarlóð, á milli Fischersunds og Vesturgötu (þar sem nú stendur elliheimili og heilsugæslustöð).
Henderson ákvað að reisa risastórt verslunarhús á þess tíma mælikvarða, þ.e. tveggja hæða auk stórs lofts, 25 metrar á lengd og 13 á breidd. Timburverkið hvíldi svo á steinlímdum kjallara og frá honum lágu járnbrautarteinar niður Grófina að höfninni og því var hægt að flytja allar vörur með vögnum til og frá bryggju. Verslunin var í miðri jarðhæðinni, skrifstofur í suðurendanum og geymsla norðan megin. Alls voru 18 herbergi á tveimur hæðum hússins og þá var þar fyrsta lyftan í íslenskri byggingu sem heimildir geta um. Var henni stýrt með köðlum og notuð til að flytja vörur milli geymslu og loftsins. Húsið var strax kennt við heimabæ Hendersons, Glasgow, en margir Íslendingar þekktu þá ekki til þeirrar borgar og kölluðu það iðulega Glerskó eða Glerskóg.
Glasgow opnaði að fullu 1863, taldist þá stærsta bygging landsins og átti í raun eftir að halda þeirri stöðu næstu fjóra áratugina. Þegar sæfarendur nálguðust Reykjavík á Faxaflóa var Glasgow fyrsta mannvirkið sem kom í ljós við ystu sjónarrönd. Árið 1864 kom Þorvaldur Thoroddsen landfræðingur í fyrsta sinn til höfuðstaðarins, þá níu ára gamall. Hann staðnæmdist fyrir framan þessa tilkomumiklu byggingu eins og hann rakti í endurminningum sínum:
Mér þótti mikið um dýrðir í Reykjavík, var starsýnt á stórvirki mannanna, er slík hús höfðu smíðað […] Einkum var mér þó starsýnt á Glasgow, enda höfðu í sveitinni gengið miklar sögur um þetta stórhýsi sem þá var nýlega byggt, annað eins hafði aldrei sést hér á landi.
Rekstur verslunarinnar gekk hins vegar ekki sem skyldi og varð hún gjaldþrota 1868. Benedikt Gröndal skáld lá ekki á þeirri skoðun sinni að „þessi dýrð stóð ekki lengi því að eigendurnir settu íslenska menn fyrir verslunina og varð þeim ekki ráðafátt að komu öllu fyrir kattarnef.“ Glasgow var boðið falt til sölu en hvorki gekk né rak að finna kaupanda. Bróðir Benedikts Gröndal, Egill Egilsson eignaðist að lokum húsið árið 1872. Egill hafði stundað verslunarstörf í Stykkishólmi og reisti þar hið stæðilega Egilshús (nú Hótel Egilsen). Egill var sagður snjall og mikill gleðimaður, hann settist sjálfur að í suðurenda hússins en leigði út herbergi og íbúðir til kaup- og embættismanna, þ.á m. Jóns Norðmann sem síðar bjó í Turnhúsinu á Akureyri. Þetta voru þó ekki allt broddborgarar því einn sérstæðasti persónuleiki bæjarins, Sæfinnur Hannesson vatnsberi, oftast nefndur Sæfinnur á sextán skóm, fékk að koma sér upp kofaskrifli utan á stórhýsinu.
Eitt af fyrstu verkum Egils eftir kaupin var að koma á laggirnar „Brauðgerðarhúsi“ í Glasgow og að útbúa á jarðhæðinni samkomusal sem var sá stærsti í bænum, gat tekið um 200 manns í sæti og allt að 500 standandi. Í kjölfar þessara breytinga var m.a.s. rætt um að hýsa þar störf endurreists Alþingis 1874 áður en framkvæmdir við nýtt hús við Austurvöll hófust.
Stóri salurinn í Glasgow varð í kjölfarið miðpunktur félags- og menningarstarfs Reykvíkinga. Þar hélt Sigfús Eymundsson sýningar á ljósmyndum sínum, þar var haldin fyrsta málverkasýningin 1879 með eftirprentunum eftir erlenda listmálara og árið 1900 efndi íslenskur listmálari, Þórarinn B. Þorláksson, í fyrsta sinn til sýningar á eigin verkum. Leiklistarfélagið Kúlissa hélt leiksýningar í Glasgow, gleðileikir Molieres voru þar í miklu uppáhaldi, og söngfélagið Harpa hélt fyrstu kórtónleika Íslandssögunnar 1874. Árlega var svo haldin tombóla í salnum þar sem ágóðanum var ráðstafað til handa reykvískra ekna.
Árið 1888 gerðu Egill Egilsson og Þórður Guðmundsson makaskiptasamning á Glasgow og bænum Görðum á Grímstaðaholti. Þórður var stórefnaður útvegsbóndi frá Skildinganesi, hann þótti hafa á sér fornaldarbrag og mikið stórmennskusnið, líkt og Benedikt Gröndal lýsir, „þegar hann kom til bæjarins í skósíðum kalmúksfrakka með beinhörðum spesíum í hnappa stað.“ Þórður hóf strax að ýfast við Sæfinn á sextán skóm og vildi að hann hypjaði sig á braut með allt sitt hafurtask enda hafði vatnsberinn hrúgað upp ókjörum af drasli í kringum íversustað sinn. Sæfinnur lét hins vegar ekki segjast og þurfti Egill að biðja annan ábúanda sinn, Halldór Daníelsson bæjarfógeta, að sjá um útburðinn. Kom þá í ljós að í dyngjunni leyndust fúlgur fjár, myntir og aðrir verðmætir gripir sem Sæfinnur hafði fundið á ferðum sínum. Var lauslega áætlað að verðmætið næmi um 3.000 kr. en til viðmiðunar má nefna að Egill Egilsson keypti Glasgow á uppboði fyrir 6.000 kr. Sæfinnur sá þetta fé aldrei aftur og eftirfarandi ummæli hafði Gunnar Gunnarsson skáld eftir honum: „Það var á þeim árum þegar ég var ríkur og átti heima í Glasgow.“ Meðal annarra frægra íbúa í Glasgow um þetta leyti má nefna Tryggva Gunnarsson bankastjóra sem Tryggvaskáli er kenndur við.
Einar Benediktsson keypti húsið af Þórði árið 1896. Þá gerði hann ýmsar breytingar á herbergjaskipan, árið 1883 voru í húsinu 13 herbergi, þrjú eldhús og verslun. En þegar Einar hafði eignast Glasgow voru þar 40 herbergi og í sal á efri hæð var nýbúið að innrétta sýningaraðstöðu fyrir Náttúrugripasafn Íslands sem var varðveitt þar 1895-99. Einar lét útbúa stærri og veglegri herbergi auk þess að reisa nýtt hús á lóðinni, þ.e. Vesturgötu 5, og þar hélt hann til með lögmannsstofu sína. Þá byggði Einar minni skúr utan við Glasgow fyrir prentsmiðju þar blað hans Dagskrá var prentað en það telst fyrsta dagblað Íslandssögunnar.
Árið 1902 seldi Einar Vesturgötu 5A, Glasgow, Þorvaldi Björnssyni frá Þorvaldseyri fyrir 25.000 kr. Hann hafði einungis átt stórhýsið í eitt ár þegar það brann til grunna, á rúmum tveimur klukkutímum 18. apríl 1903. Þá hafði verið innréttað fyrir vindlaverksmiðju í gamla salnum niðri í miðju húsinu og var talið að þar hefði eldurinn komið upp. Allur bærinn vaknaði við þyt eldlúðra en þá skíðlogaði upp um allar hæðir hússins og var bálið svo magnað að bjarma sló yfir alla byggðina. Mannbjörg varð en lausafé brann nær allt inni fyrir utan skjalasafn breska ræðismannsins sem hafði leigt þar aðstöðu. Tilkomumesta mannvirki Reykvíkinga, ef ekki allra landsmanna var þar með horfið og var aldrei rætt að endurbyggja það, raunar má segja að svo ráðvilltir hafi Reykvíkingar verið við þennan skaða að ekkert var byggt á þessum reit næstu átta áratugina.
Glasgow: Egill Egilsson
https://www.sarpur.is/Adfang.aspx?AdfangID=1317244
Glasgow: líkan
