Hótel Ísland
„Þarfasta hús á landinu”
Hótel Ísland, Reykjavík 1861-1944
Gistiheimili þetta samanstóð af nokkrum sambyggðum timburhúsum sem stóðu á horni Austurstrætis og Aðalstrætis í Reykjavík. Náði lóðin yfir allt svæðið milli Austurstrætis, Aðalstrætis, Veltusunds og Vallarstrætis, þ.e. syðri helming núverandi Ingólfstorgs.
Elsti hluti þessarar samstæðu hét Jafetshús, kennt við Jafet Einarsson gullsmið sem seldi það Dananum Niels Jørgensen árið 1860. Jørgensen hafði komið til landsins nokkru áður sem persónulegur þjónn stiftamtmanns, Jörgens Trampe greifa. Hafði hann þar hæg heimatök í að verða sér út um einkaleyfi fyrir rekstur vínveitingastaðar í bænum og ári síðar opnuðust dyr eina öldurhúss Reykvíkinga sem gekk undir nöfnunum Greifaknæpa, Jörgensensknæpa eða Gildaskálinn. Þar var jafnframt boðið upp á gistingu en hún þótti lítt kræsileg.
Veitingastofurnar þrjár nefndust Káetan, Svínastían og Almenningur. Hinar tvær fyrrnefndu nutu mestra vinsælda, Svínastían (nálægt hinu seinni tíma Kaffi Austurstræti) þótti heldur lakari að öllu útliti og því talin hæfa annars flokks borgurum á meðan hinir fyrsta flokks máttu kneifa sitt öl í Káetunni. Geir Sigurðsson skipstjóri lýsir í ævisögu sinni Til fiskveiða hvernig Svínastían einkenndist af “háu skenkiborði sem náði þvert yfir stofuna og drukku menn þar brennivín úr hálf- og heilpelamálum við borðið. Þar hafði brennivínstunna verið sett á stokkana á morgnana og tvær fötur fylltar af brennivíni. Síðan dýfði afgreiðslumaðurinn málunum í föturnar og fyllti jafnóðum og drukkið var, og drakk hver eins og hann vildi”. Meðal fastagesta þar voru helstu drykkjukempur bæjarins, Þórður “malakoff” Árnason og Sigurður “stóri” Þorsteinsson. Í Káetunni í vesturendanum sátu hins vegar, samkvæmt Geir Sigurðssyni, “ýmsir borgarar, verslunarmenn og stúdentar og þar var helst drukkið öl, Gamli Carlsberg og koníak.”
Ekki var þó ætíð skýr greinarmunur á gestum knæpanna líkt og eftirfarandi úttekt í ritinu Good-Templar (1.7.1899) ber með sér:
Þegar farið væri að líða á kvöldið, vildi verða talsverður ruglingur á þessum tveimur »númerum«, enda væru einstaklingar beggja flokkanna þá orðnir svo líkir hver öðrum í tali, útliti og öllu látbragði, að jafnvel hinir vönduðustu vörumatsmenn treystu sér þá ekki til að »sortera« nr. 1 frá nr. 2.
Annar fastagestur í veitingasölum hótelsins var Hannes Hafstein, síðar ráðherra. Jafnvel honum, sem taldist sjálfur ölkær, þótti gestir heldur þyrstir eins og eftirfarandi lausavísa ber merki:
Hjá „Jörundi frænda“ sat þreytulegt þing
og þagði hjá óminnis-brunni,
en flaskan gekk alltaf án afláts í hring
og offraði á sérhverjum munni.
Rekstur Greifaknæpu gekk vel og ákvað Niels Jørgensen að stækka gamla Jafetshús til austurs og breyta því í gistiheimili með nafninu „Hótel Ísland.“ Árið 1875 hélt hann til Kaupmannahafnar til að viða að sér hugmyndum um byggingu hins nýja hótels en sú ferð endaði sviplega þegar hann varð fyrir sporvagni og lét lífið. Ekkja hans, hin þýskættaða Dorothea Dietrichsen, hélt rekstrinum áfram sem og áformunum um stofnun hótels ásamt síðari manni sínum, Dananum Johan Halberg. Árið 1882 var viðbyggingin við Austurstræti tilbúin en hún gekk manna á milli undir heitinu Færeyingasalurinn. Þetta var tvílyft bygging, hátt til lofts og vandaður útskurður á öllu timburverki. Þar var fyrsti billjarðsalur landsins og fyrsta nútímalega baðherbergið í íslenskri byggingu auk sérstaks danssals og þá um haustið tók Hótel Íslands til starfa. Þetta var merkur áfangi í sögu lands og þjóðar þar sem Hótel Ísland telst fyrsta sérhannaða gistiheimili landsins. Í frétt Þjóðólfs 22.12. 1882 um þennan viðburð er hrósað happi að
vér höfum fengið gistihús, er boðlegt er í alla staði göfugmennum þeim hinum mörgu frá útlöndum, er koma hingað á hverju sumri til þess að kynnast landi voru og þjóð. Hr. Halberg á miklar þakkir skildar, fyrir að hafa ráðist í að reisa hús þetta og varið til þess stórfé, og óskum vér bæði og vonum, að það sannist með tímanum, að þjóð vor er komin svo langt í menningu, að það borgar sig hér á landi eigi síður en meðal annara menntaðra þjóða, að gera slík hús svo vönduð og prýðileg, sem kostur er á.
Í hugum margra Reykvíkinga og annarra nærsveitamanna varð þessi bygging þannig mikilvægur bautasteinn um getu og dirfsku þjóðarinnar. Því var nær sjálfgefið að hún yrði í miðpunkti sjálfstæðisbaráttu Íslendinga sem stóð einna hæst um þetta leyti. Á hótelinu dvaldi um hríð Jón Ólafsson ritstjóri sem kom á laggirnar þjóðfrelsisfélaginu Ingólfi með aðsetur í lestrarsal Hótels Íslands. Þar komu oft saman hópar sjálfstæðissinna sem kyrjuðu helsta baráttukvæði sitt, Íslendingabrag eftir Jón, áður en haldið var út á Austurvöll til að mótmæla. Þá hélt Valtýr Guðmundsson alþingismaður fyrirlestra um sjálfstæði landsins í sal hótelsins.
Árið 1901 voru gömlu húsin við Aðalstræti rifin, þ.m.t. Greifaknæpan, og Hótel Ísland stækkað umtalsvert og náði það þá yfir nær alla þá lóð sem lýst er hér að framan, þ.e. milli Austurstrætis, Aðalstrætis, Vallarstrætis og Veltusunds. Eftir breytingarnar var Hótel Ísland þrílyft auk rishæðar fyrir vistarverur þjónustufólks og efst á horninu við Aðal- og Austurstræti gnæfði myndarlegur turn með skilti sem á stóð Hótel Ísland. Í hótelinu voru nú 58 gestaherbergi sem þóttu einkar glæsileg og fimm samkomu- og matsalir. Var ósjaldan vitnað í ummæli Halldórs Guðmundssonar kennara Lærða skólans að Hótel Íslands væri nú “þarfasta hús á landinu”.
Ekki voru allir á sama máli um ágæta þessa húss og gleðskaparins sem þar fór fram. Þetta varð aðalskemmtistaður Reykvíkinga og þóttu meira að segja alþingismenn ekki vandir að virðingu sinni þar líkt og sjá má í Alþingisrímum Valdimars Ásmundssonar:
Hótel Ísland heitir stóra
höllin vísis tignarrík;
kappa hýsir hún, sem þjóra,
hvergi rís á jörðu slík.
Halberg jarl og Júlíus snjalli
jöfurs höllu ráða þar;
hörpur gjalla’ að hilmis stalli,
hátt í fjöllum bergmálar.
Þakið eldi líkast logar,
ljós á brá er sólin skín;
sterkir, hvelfdir, háir bogar
hvítir gljá sem postulín.
Veggjatjöldin víða ljóma
vegleg strá um salargöng;
þar á kvöldin háa hljóma
heyra má og fagran söng.
Byggð sem kirkja er höllin háa,
himnum móti turninn snýr;
rammleik styrkir stálið bláa,
sterka þrjótum mótvörn býr.
Hótel Ísland markaði þá líka upphafið að gamla rúntinum um bæinn. Á fyrstu árum 20. aldar hóf ungt fólk að safnast saman við norðvesturhorn hótelsins áður en það gekk suður að Kirkjustræti, þaðan að Pósthússtræti og vestur Austurstræti aftur að Hótel Íslandi. Þórbergur Þórðarson lýsti því síðar í Ofvitanum hvernig út um glugga hótelsins mátti fylgjast með unga fólkinu tjá sig á nokkurs konar táknmáli: „Þetta var fallegt mál, sem við lögðum mikið kapp á að skilja, og okkur tókst að skilja það seint og síðar meir, eftir langa göngu í þennan þunga kvöldskóla lífsins.“
Hinn 2. apríl 1906 fóru veisluhöld á Hótel Íslandi endanlega úr böndunum. Þá höfðu um 30 norskir sjómenn orðið nær viti sínu fjær af ölæði á hótelbarnum. Skarst í odda þegar stöðva átti gleðskapinn og brutust út slagsmál, m.a. við laganna verði, sem bárust um hótelið og í nálæg hús. Um þetta leyti var bindindishreyfingunni að vaxa ásmegin í þjóðlífinu og síðar þetta ár keyptu góðtemplarar Hótel Ísland af Johan og Dorotheu Halberg. Vínveitingaleyfinu var skilað inn til yfirvalda endar yfirlýst markmið hinna nýju eigenda að umbreyta þessum stærsta gisti- og veitingastað landsins í bindindishótel. Hótelstjóri varð Pétur Þ.J. Gunnarsson sem gamlar barflugur uppnefndu gjarnan Pétur Þ.J.ABCD Gunnarsson.
Templarahreyfingin gafst þó upp á rekstri hótelsins 1910 og við tók hópur fjárfesta. Þá var farið að leigja út hluta húsnæðisins undir verslanir á jarðhæðinni, gluggar stækkaðir og opnað fyrir nýjum inngangi á horninu. Þótti mörgum Reykvíkingum þessar breytingar rýra mjög útlit hússins. Árið 1912 var austurhluti hótelsins (þ.e. við Austurstræti) svo leigður undir Nýja bíó sem var starfrækt þar til 1920. Á jarðhæð Hótels Íslands var m.a. kaffihúsið og bakaríið Nýtt land í umsjá hins rómaða verts Theodors Johnson og lengst af vefnaðarvöruverslunin Vöruhúsið sem Daninn J.L. Jensen-Bjerg starfrækti. Árið 1918 eignaðist Jensen-Bjerg Hótel Ísland og hóf umfangsmiklar endurbætur á gisti- og veitingarými. Þá varð hótelið á ný í öndvegi í skemmtanalífi landsmanna og hinn 13. febrúar 1924 fóru þar m.a. fram fyrstu djasstónleikar Íslandssögunnar. Hafði Jensen-Bjerg jafnframt háar hugmyndir um að auka veg og virðingu Hótels Íslands með því að stækka það enn frekar en hann féll frá 1927 áður en honum auðnaðist að hrinda þeim í framkvæmd.
Ári síðar keypti annar Dani, og Jóti líkt og Jensen-Bjerg, Alfred Rosenberg Hótel Ísland. Munu þeir báðir hafa verið kunnir fyrir mikinn áhuga á hestamennsku og því orti Þórður Eyjólfsson lögfræðingur svo:
Éta saman Jótar tveir,
Jensen-Bjerg og Rosenberg.
Rífast um hvor ríði meir,
Rosenberg og Jensen-Bjerg.
Rosenberg lagði kapp á að efla tónlistarflutning í hótelinu og reglubundið var efnt til síðdegistónleika með listamönnum á borð við Carl Bilich og Fritz Weisshappel. Árið 1939 var m.a.s. efnt til samkeppni um besta íslenska danslagið á Hótel Íslandi, hlutskarpast var „Dagný“ eftir Sigfús Halldórsson og annað sætið hneppti „Minning“ eftir Guðmund Jóhannsson.
Eftir sem áður var verslunarrekstur á jarðhæð hússins. Á fjórða og fimmta áratugnum voru þar m.a. vefnaðarvörubúðirnar Gefjun og Iðunn. Í hinni fyrrnefndu fór fram alræmd listasýning 1942 þegar Jónas frá Hriflu Jónsson lét stilla upp í búðargluggum til háðungar listaverkum eftir kunna listamenn sem voru honum ekki þóknanlegir. Var sýningin oft nefnd „Þorgeirsbolasýningin“ eftir einu frægasta málverkinu, Þorgeirsbola Jóns Stefánssonar.
Alfred Rosenberg hafði þó ekki fyrr tekið yfir rekstur Hótels Íslands þegar Jóhannes Jósefsson, fyrrum íbúi og verslunarstjóri í Turnhúsinu, stofnaði Hótel Borg árið 1930. Þar með höfðu Reykvíkingar eignast nýtt glæsihótel sem stóð hinu fyrrnefnda framar á flestum sviðum hvað allan útbúnað og útlit herbergja snerti. Þegar frægir erlendir listamenn sóttu landið heim í tíð hernámsins gistu þeir nær alltaf á Borginni. Varð tilkoma Hótels Borgar og hin nýja samkeppni ekki til að auðvelda Rosenberg við að endurreisa fyrri frægð Hótels Íslands.
Hótel Ísland brann svo til kaldra kola aðfaranótt 2. febrúar 1944. Eldurinn kom upp á geymslulofti um hálf þrjú að nóttu til og björguðust flestir á náttklæðum einum fata, þ.á m. Rosenberg og fjölskylda hans, og þurftu margir að stökkva út um glugga eða af þaki niður á segldúk sem hafði verið strengdur út. Einn ungur maður lést þó í herbergi sínu. Slökkvilið sá snemma að eina í stöðunni væri að kappkosta að stöðva útbreiðslu eldsins sem tókst með því að leiða slöngur niður í höfn og dæla sjó á gafla hússins. Að tveimur tímum liðnum var hins vegar hið eitt sinn glæsta Hótel Ísland rústir einar. Meðal örfárra muna sem hafa varðveist þaðan er silfurslegið tóbakshorn sem lá á skenki í veislusal hótelsins til afnota fyrir alla gestkomandi. Er það nú varðveitt á Borgarsögusafni Reykjavíkur.
Hóel Ísland: Herbergi 1912
https://www.sarpur.is/Adfang.aspx?AdfangID=1354337
Hótel Íslands: Veitingasalur
https://www.sarpur.is/Adfang.aspx?AdfangID=757555
Hótel Ísland: Stóri salur 1905-10
https://www.sarpur.is/Adfang.aspx?AdfangID=1571562
Hótel Ísland: Temperance Hotel
https://timarit.is/files/20357731
Hótel Ísland: J.G. Halberg og Dorothea
https://sarpur.is/Adfang.aspx?AdfangID=1309091
Hótel Ísland: Frétt um tóbakshornið
