Kolviðarhóll

Hellisskarði, 1929-1977

Fyrr á tímum kom Suðurlandsvegur í austurátt niður af Hellisheiði um svonefnt Hellisskarð og þar framhjá Kolviðarhóli. Varð hóllinn vinsæll áningarstaður fyrir ferðalanga og árið 1844 var reist þar sæluhús sem þótti versti hjallur. Árið 1877 var þar byggt reisulegra gistihús, oft nefnt Kolviðarhóll I, fyrir forgöngu framámanna í íslenskri menningu á borð við Sigurð Guðmundsson málara og Matthías Jochumsson skáld. Á allra vitorði var hve mikilvægt væri að geta leitað í öruggt hús á þessari mikilvægu þjóðleið.

Hálfri öld síðar þurfti enn að huga að húsakosti á Kolviðarhóli. Þá höfðu hjón ein tekið við bú- og gistirekstri, Valgerður Þórðardóttir (1871-1957) og Sigurður Daníelsson (1868-1935). Valgerður var frá Traðarholti í Stokkseyrarhreppi en hélt þaðan vorið 1903 í atvinnuleit til Austfjarða og lagði af stað fótgangandi til Reykjavíkur. Veður var vont á leiðinni yfir heiðina og því kærkomið að æja að Kolviðarhóli. Húsráðanda leist einkar vel á gestinn og bauð honum strax að taka við starfi matreiðslukonu staðarins. Valgerður krafðist hins vegar hærra kaups en þekktist, þegar því var hafnað bjóst hún til ferðar með orðunum „gott og vel, þá er því sleppt.“ Valgerður hafði þó rétt náð niður af hólnum þegar húsráðandi kom hlaupandi og sagðist ganga að launakröfunum. Upp frá því var hún kennd við Kolviðarhól. 

Fjórum árum síðar festi Sigurður Daníelsson frá Herríðarhóli í Holtum kaup á Kolviðarhóli. Ráðskonan fylgdi með kaupunum enda kunn um sveitir fyrir einstaka atorkusemi og hjálpsemi í garð örmagna ferðalanga sem börðu dyra. Stuttu síðar gengu þau Sigurður og Valgerður í hjónaband. 

Árið 1925 þurfti sem fyrr segir að huga að endurnýja gistihúsið á Kolviðarhóli. Einstakur metnaður einkenndi uppbyggingarstarf þeirra hjóna og helsti arkitekt landsins ráðinn til að hanna húsið, Guðjón Samúelsson húsameistari ríkisins. Hann hafði þá gert tilraunir til að endurvekja burstabæjarstílinn með nýju byggingarefni, þ.e. steinsteypunni, og er Héraðsskólinn á Laugarvatni fagurt dæmi frá sama tíma. Þóttu burstirnar fara einkar vel á háreistum byggingum með fjallshlíðar í bakgrunni. Nokkurs nýnæmis gætti í hönnun Guðjóns fyrir Kolviðarhól. Í fyrsta lagi var miðburstin mjórri og örlítið lægri en hinar og í öðru lagi lá kvistur þvert í gegnum burstirnar þrjár. Sigurður málari hafði talað fyrir því á ofanverðri 19. öld að sæluhús á Kolviðarhóli ætti að státa af háum turni þar sem logandi ljós myndi vísa ferðalöngum veginn. Sá leit aldrei dagsins ljós en hér, á byggingu sem oft var nefnd Kolviðarhóll II, mátti láta ljós loga í efstu gluggum burstanna.

Þetta varð 140 fermetra hús með kjallara, hæð og risi. Alls voru herbergin 20 talsins, sex í kjallara, önnur sex á miðhæð auk tveggja veglegra stofa og undir súðinni í burstunum voru átta svefnherbergi. Í kjallaranum var jafnframt miðstöðvarketill sem sá um að hita upp húsið og ljósavél fyrir raflýsingu. Þótti þetta allt nýstárlegur húsakostur enda nam kostnaðurinn 70.000 krónum sem þótti stórfé. Sigurður og Valgerður fjármögnuðu sjálf yfir 80% en fengu 12.000 kr. styrk úr ríkissjóði sem hefur greinilega litið svo á að mikilvægt væri að tryggja góðan húsakost við þessa mikilvægu þjóðleið.

Þetta glæsilega hús, við brún Hellisheiðar, stóð fullbúið 1929 og varð strax þekkt fyrir að standa opið öllum ferðalöngum um nótt sem nýtan dag; matur og drykkur í boði jafnt sem hestur og fylgdarmaður til taks. Eftir fráfall Sigurðar Daníelssonar 1935 annaðist Valgerður Þórðardóttir ein rekstur Kolviðarhóls en 1938 keypti Íþróttafélag Reykjavíkur húsið. Var ætlunin að byggja þar upp miðstöð æfingasvæðis fyrir vetraríþróttir ásamt því að þjónusta áfram ferðamenn. 

Þessi áform gengu ekki eftir og því drabbaðist húsið smátt og smátt niður en varð vinsælt í skemmtanalífi breskra og bandarískra hermanna á hernámsárunum og í dagblöðum var slegið upp fyrirsögnum þar sem Kolviðarhóll var nefndur „miðstöð fyrir telpnaveiðar hernámsins.“ Öll starfsemi lagðist að lokum af árið 1952, húsið varð fyrir barðinu á þjófum og skemmdarvörgum og leit hóllinn og nálægar byggingar út eins og átaksvæði. Að lokum var Kolviðarhóll jafnaður við jörðu fyrir tilstilli borgarverkfræðings sumarið 1977, vakti verknaður þessi litla athygli en þó sló Tíminn upp frétt um málið 14. júlí þar sem klykkt var út með eftirfarandi vangaveltu: „Umhugsunarefni er hvort ekki sé þar verið að brjóta niður minjar sem eftirsjá er í.“   

Heimildir: 

Þorsteinn Jósepsson og Steindór Steindórsson: Landið þitt Ísland H-K. Reykjavík 1980.

Kristinn Magnússon: Hengill og umhverfi. Fornleifaskráning. Skýrsla 2007.Lesbók Morgunblaðsins 31.3.2001.